Areał występowania w Polsce
Lęgowiska dubelta w Polsce położone są przy południowo–zachodniej granicy europejskiego zasięgu gatunku (Kålås i in. 1997b). Gniazduje on bardzo nielicznie we wschodniej części kraju – na Podlasiu (głównie północnej części) i Lubelszczyźnie oraz skrajnie nielicznie w północnej części Mazowsza, w Wielkopolsce i efemerycznie na Pomorzu Zachodnim (Chodkiewicz i in. 2013). Dzięki Monitoringowi Dubelta, prowadzonemu od 2010 r. przez OTOP na zlecenie GIOŚ, licznym inwentaryzacjom ptaków w ramach opracowywania PZO dla obszarów Natura 2000 oraz doszukiwaniu nowych stanowisk w ramach realizowanego w latach 2012-2016 r. Projektu Life Dubelt, liczebność i rozmieszczenie gatunku w Polsce są dość dobrze poznane. Na Podlasiu, gdzie występuje ponad 70% populacji krajowej dubelta, najważniejszymi lęgowiskami są: Kotlina Biebrzańska skupiająca 190-220 samców (Świętochowski i in. 2016), dolina Narwi – 60–85 samców (M. Korniluk - dane niepubl.) oraz doliny rzeczne w Puszczy Knyszyńskiej – 25–37 samców (Tumiel i in. 2013). Na Lubelszczyźnie liczebność tokujących samców w 2014 r. oceniono na 100–120, z najważniejszymi lęgowiskami na Zamojszczyźnie (w dolinach rzecznych Kotliny Zamojskiej i Równiny Bełskiej), gdzie odnotowano 62-68 samców, Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim – 20–30 samców oraz w dolinie środkowego Bugu – 30-40 samców (LTO - dane niepubl.).
|
Liczebność i trend populacji krajowej
Główną przyczyną spadku liczebności dubelta w Polsce oraz zmniejszenia jego zasięgu występowania w stosunku do lat 80-90 ubiegłego wieku, jest utrata siedlisk lęgowych na skutek niekorzystnych dla gatunku zmian środowiskowych, wywołanych głównie czynnikami antropogenicznymi. W latach 90. XX w. krajową populację dubelta oceniono na 750-900 tokujących samców (Pugacewicz 2002). Aktualnie jego liczebność szacowana jest na 400-550 samców (Chodkiewicz i in. 2015). W stosunku do lat 90. możemy więc mówić o drastycznym spadku liczebności gatunku sięgającym ponad 40%. Za jego główną przyczynę uznaje się utratę siedlisk w wyniku zaprzestania ekstensywnego użytkowania łąk – zarastanie siedlisk o charakterze otwartym, oraz obniżenie zwierciadła wód podziemnych prowadzące do przesuszenia siedlisk. Na niektórych stanowiskach przyczyną wycofania się gatunku było również zbyt intensywne użytkowanie łąk (Dyrcz 2004, Kålås 2004, Pugacewicz 2002).
Aktualnie wciąż występuje wiele czynników wpływających negatywnie na populację lęgową dubelta w Polsce. Efektem występowania szerokiego spektrum niekorzystnych dla gatunku i jego siedlisk lęgowych oddziaływań o dużym znaczeniu i skali, może być spadkowy trend populacji w latach 2010 – 2013. W oparciu o dane z MDU pochodzące z lat 2010-2014, zauważano, że w 2014 r. liczba tokujących samców była mniejsza o 30% w stosunku do roku referencyjnego 2010 (Neubauer i in. 2015). Tak duży spadek liczebności wg wskaźników stosowanych w Czerwonej Księdze Zwierząt IUCN podtrzymuje krajowy status dubelta na poziomie gatunku zagrożonego wyginięciem: VU – vulnerable. Co prawda wskaźnik liczebności dubelta w ostatnich dwóch latach nieco wzrósł w stosunku do roku 2013, jednak może być to związane z naturalnymi fluktuacjami gatunku (Kölzsch i in. 2007), tym bardziej, że wzrost ten jest mało istotny. Niepokojąca z punktu widzenia kondycji populacji jest również niewielka przeciętna wielkość tokowisk, która w 2015 r. wynosiła średnio zaledwie 7 samców/tokowisko (MDU). Dla porównania w ostatnich dekadach ubiegłego stulecia tokowiska np. na Bagnach Biebrzańskich były znacznie większe i tak w latach 70. liczyły zwykle 9-18 samców (Dyrcz i in. 1984), a w latach 90. ich średnia wielkość wynosiła 15 samców (Pugacewicz 2002). |
Ostoje dubelta w Polsce
Dubelt występuje na obszarze 40 ostoi ptaków o znaczeniu międzynarodowym (IBA), z czego w 11 jest gatunkiem kwalifikującym według kryteriów IBA (Wilk i in. 2010). W 29 OSO Natura 2000 dubelt został wymieniony w SDF, spośród których w 18 jest gatunkiem kwalifikującym, będąc tym samym przedmiotem ochrony tych obszarów. Wśród 55 stwierdzonych w 2015 r. tokowisk dubelta zaledwie 5 zlokalizowanych było poza Obszarami Specjalnej Ochrony Ptaków. Pod względem liczebności obejmuje to ok. 5 % stwierdzonych w tym roku samców (wg MDU 2015). W trzech dotychczas zatwierdzonych Planach Zadań Ochronnych dla OSO Natura 2000, dubelt został wyróżniony jako gatunek kluczowy, co oznacza, że przy planowaniu zabiegów ochronnych zachowanie populacji dubelta i jego siedlisk we właściwym stanie ochrony powinno być nadrzędne w stosunku do pozostałych przedmiotów ochrony tych obszarów.
Działania ochronne w pierwszej kolejności należy kierować na obszary trwałego występowania gatunku, tzw. ostoje kluczowe. Za ostoje takie uznano te, w których dubelt jest przedmiotem ochrony OSO Natura 2000 oraz te, w których w ostatnich pięciu latach stwierdzano co najmniej dwukrotnie tokowiska liczące minimum pięć samców. Klasyfikacja ta pozwoli wykluczyć możliwość objęcia kosztownymi działaniami ochronnymi stanowiska o niepewnym statusie lęgowości gatunku, tj. stanowiska efemeryczne, gdzie stwierdzane tokujące dubelty mogą stanowić frakcję przelotnych lub dyspergujących osobników (patrz: 5.7.3. Dyspersja wewnątrz-sezonowa). W oparciu o to kryterium wyznaczono 21 ostoi kluczowych spośród których 19 pokrywa się z granicami Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków, zaś dwie ostoje nie objęte są żadną obszarową formą ochrony przyrody. Propozycja objęcia tych ostoi ochroną w ramach sieci Natura 2000 znajduje się w działaniu D.1.
W poniższej tabeli wymieniono ostoje dubelta zaklasyfikowane jako kluczowe. Zestawiona w kolumnie liczebność dubelta wg Standardowych Formularzy Danych poszczególnych obszarów Natura 2000 nie jest porównywalna pomiędzy różnymi obszarami, gdyż dotyczy różnych okresów. Niektóre szacunki liczebności są również nieaktualne jak np. w Ostoi Biebrzańskiej. Liczebności wynikające z MDU również niekoniecznie odzwierciedlają rzeczywistą liczebność, gdyż monitoring prowadzony jest wyłącznie na znanych stanowiskach gatunku. Nie obejmuje tym samym całej powierzchni ostoi. Dlatego też w przypadku największych ostoi (gdzie szacunek liczebności jest oceną ekspercką), liczebność z SDF nie jest spójna z liczebnością wynikającą z MDU. Potrzeba uaktualnienia danych odnośnie liczebności i rozmieszczenia dubelta w kluczowych ostojach została opisana w działaniu C.1.
Działania ochronne w pierwszej kolejności należy kierować na obszary trwałego występowania gatunku, tzw. ostoje kluczowe. Za ostoje takie uznano te, w których dubelt jest przedmiotem ochrony OSO Natura 2000 oraz te, w których w ostatnich pięciu latach stwierdzano co najmniej dwukrotnie tokowiska liczące minimum pięć samców. Klasyfikacja ta pozwoli wykluczyć możliwość objęcia kosztownymi działaniami ochronnymi stanowiska o niepewnym statusie lęgowości gatunku, tj. stanowiska efemeryczne, gdzie stwierdzane tokujące dubelty mogą stanowić frakcję przelotnych lub dyspergujących osobników (patrz: 5.7.3. Dyspersja wewnątrz-sezonowa). W oparciu o to kryterium wyznaczono 21 ostoi kluczowych spośród których 19 pokrywa się z granicami Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków, zaś dwie ostoje nie objęte są żadną obszarową formą ochrony przyrody. Propozycja objęcia tych ostoi ochroną w ramach sieci Natura 2000 znajduje się w działaniu D.1.
W poniższej tabeli wymieniono ostoje dubelta zaklasyfikowane jako kluczowe. Zestawiona w kolumnie liczebność dubelta wg Standardowych Formularzy Danych poszczególnych obszarów Natura 2000 nie jest porównywalna pomiędzy różnymi obszarami, gdyż dotyczy różnych okresów. Niektóre szacunki liczebności są również nieaktualne jak np. w Ostoi Biebrzańskiej. Liczebności wynikające z MDU również niekoniecznie odzwierciedlają rzeczywistą liczebność, gdyż monitoring prowadzony jest wyłącznie na znanych stanowiskach gatunku. Nie obejmuje tym samym całej powierzchni ostoi. Dlatego też w przypadku największych ostoi (gdzie szacunek liczebności jest oceną ekspercką), liczebność z SDF nie jest spójna z liczebnością wynikającą z MDU. Potrzeba uaktualnienia danych odnośnie liczebności i rozmieszczenia dubelta w kluczowych ostojach została opisana w działaniu C.1.